DUSZA JAKO CZYNNIK ISTOCZĄCY

By zbadać naturę duszy, trzeba przyjąć, że przez wyraz „dusza” rozumie się pierwszą zasadę (principium) życia w organizmach istot żywych. Istoty bowiem mające duszę nazywamy żyjącymi, nie posiadające duszy – martwymi. Główne zaś przejawy życia to poznanie i ruch…

Umysł  jako źródło myślenia stanowi formę (czynnik istoczący) ciała ludzkiego. To bowiem jest formą bytu, dzięki czemu jakiś byt zasadniczo (primo) działa… Tak więc dzięki czemu coś jest w istotności (actu), dzięki temu działa. Otóż dusza jest tym dzięki czemu ciało zasadniczo żyje. A ponieważ życie ma różne przejawy… dlatego to, dzięki czemu wykonuje zasadniczo każdy z tych przejawów czy czynności życiowych, jest duszą, jest więc ona tym, dzięki czemu zasadniczo odżywiamy się, czujemy, poruszamy się w przestrzeni, no i myślimy. Otóż właśnie ten czynnik, dzięki któremu zasadniczo i przede wszystkim myślimy… jest formą (czyli czynnikiem istoczącym) ciała… Należy przy tym zauważyć, że forma im jest doskonalsza, tym bardziej włada materią cielesną i tym mniej w niej grzęźnie… a im jest wyższej rangi, tym bardziej jej moc góruje nad materią…

POJEDYNCZOŚĆ DUSZY

Jeśli przyjmiemy, że dusza łączy się ciałem jako czynnik istoczący (forma) to okazuje się zgoła niemożliwe, żeby w jednym ciele istniało kilka dusz istotowo różnych. Otóż istota… która by miała wiele dusz, zasadniczo nie byłaby jedną istotą, gdyż właśnie dzięki formie, przez którą ma istnienie, każdy byt jest zasadniczo jednym i tym samym. Gdyby więc forma sprawiała, że człowiek jest żywy czyli dusza wegetatywna, a druga, że jest zwierzęciem, a więc dusza zmysłowa, a trzecia, że jest człowiekiem, czyli dusza rozumna, to wynikałoby z tego, że poszczególny człowiek nie jest jedną istotą… Tak więc dusza umysłowa zawiera w sobie, w swej doskonałości, wszystko co przysługuje duszy zmysłowej (czyli zwierzęcej) i wegetatywnej (czyli takiej jaka jest w roślinach)…

Nie forma (czynnik istoczący) jest dla materii (czyli tworzywa) ale raczej materia jest dla formy… Dusza umysłowa dzięki swej zdolności poznawania natury ogólnej ma moc rozciągającą się na nieskończoną ilość przedmiotów jednostkowych. Nie było więc potrzebne, by wyposażyła ją w gotowe instynktowne oceny… lub narzędzia obronne lub okrycia, jak innym zwierzętom… Zamiast owych udogodnień człowiek jest wyposażony przez naturę w rozum i ręce, które są „narzędziem narzędzi”, skoro nimi człowiek może sporządzać niezliczone rodzaje narzędzi, służące mu do wytwarzania niezliczonej ilości skutków…

Jedność bytu złożonego z materii i formy ziszcza się przez samą formę, która łączy się z materią jako jej urzeczywistnienie. Nie występuje tu żaden czynnik jednoczący poza czynnikiem urzeczywistniającym…

Ponieważ dusza łączy się z ciałem jako forma substancjalna, dlatego musi być zarówno w całym ciele jak i w każdej jego części. Otóż forma całości, która nie daje istnienia poszczególnym częściom… jest tylko przypodałościowa. Ale skoro dusza ludzka jest formą substancjalną, jako taka musi być formą oraz istnością (actus) nie tylko całości, ale każdej części… świadczy o tym to, że po odejściu duszy żadna z części ciała nie wykonuje właściwej sobie czynności… Ale dusza jest w każdej części ciała całością doskonałości oraz istoty, a nie całością mocy czy władzy, gdyż nie według każdej swej władzy jest w każdej części ciała, ale np. według wzroku jest w oku, według słuchu jest w uchu itd.…

DUSZA A WŁADZE PSYCHICZNE

Nie można zgodzić się z poglądem niektórych, że „władza” psychiczna utożsamia się z istotą duszy… Gdyby sama istota duszy była bezpośrednim źródłem (principium) działania, to byt mający dusze stale wykonywałby czynności życiowe, np. rozumowałby… Otóż dusza jest w możności wykonywania tych czynności, ale nie zawsze je wykonuje… Tak więc istota duszy nie jest tym samym co jej „władza” (potentia)…

Ponieważ dusza w człowieku jest jedna, a władz psychicznych jest wiele, przechodzenie zaś od jednego do wielu wymaga jakiegoś porządku, dlatego także między władzami duszy musi istnieć porządek. Tak więc… władze doskonalsze, a więc umysłowe, mają pierwszeństwo przed władzami zmysłowymi, stąd też kierują nimi i rozkazują im; władze zaś zmysłowe mają pierwszeństwo przed wegetatywnymi. Jeśli natomiast chodzi o porządek według powstawania i czasu, to rzecz ma się odwrotnie, bo władze wegetatywne wyprzedzają władze zmysłowe, przysposabiając je do swych czynności, podobnie jak to czynią władze zmysłowe w stosunku do umysłowych…

Podmiotem władzy działającej jest to, co może działać… bo to co może działać i działa jest w tym samym podmiocie. Otóż są pewne działania duszy, które dokonują się bez narządu cielesnego (bezpośrednio), np. myślenie i chcenie. Ich więc podmiotem jest tylko dusza. Inne zaś czynności, których dokonują się przez narządy cielesne, a więc zmysłowe i wegetatywne, pochodzą od władz, których podmiotem jest zespół ciała i duszy, a więc człowiek a nie sama tylko dusza…

Wszystkie władze psychiczne – czy podmiotem ich jest sama dusza, czy też zespół duszy z ciałem – „wypływają” z istoty duszy jako ze swego źródła, gdyż podmiot – o ile jest już w istności (actu) – jest przyczyną przypadłości; a jeśli jest tylko w możności (in potentia), przyjmuje ją…

Istota duszy… jest dla władz psychicznych początkiem czynnym, celem i podmiotem przyjmującym. Otóż działacz (początek czynny principium) oraz cel są doskonalsze od podmiotu przyjmującego. Dlatego te władze, które mają pierwszeństwo w doskonałości i  naturze, są „źródłem” innych władz jako ich cel i czynny początek, bo np. zmysł istnieje dla władz myślenia, a nie na odwrót. Dlatego według naturalnego pochodzenia wywodzą się one z umysłu, jako to co niedoskonałe od tego, co doskonałe. Natomiast według przyjmowania rzecz ma się odwrotnie: władze mniej doskonałe są źródłem innych, np. dusza ze względu na władze zmysłowe jest podmiotem i jakby tworzywem w stosunku do władz myślenia. Dlatego według porządku powstawania władze mniej doskonałe wyprzedzają inne…

TRWAŁOŚĆ WŁADZ DUSZY

Wszystkie władze psychiczne mają swe źródło w samej tylko duszy. Ale niektóre z nich są w samej tylko duszy, jako w swym podmiocie, a mianowicie umysł i wola. Toteż te władze muszą pozostać w duszy po odpadnięciu ciała. Podmiotem innych władz jest zespół duszy i ciała. Otóż po śmierci ciała te władze zmysłowe i wegetatywne nie mogą pozostać w duszy aktualnie lecz pozostają w niej wirtualnie (możnościowo)… Fałszywe więc jest zdanie tych którzy twierdzą, że tego rodzaju władze zostają w duszy (aktualnie) po odpadnięciu ciała.

– św. Tomasz z Akwinu, „Summa teologiczna w skrócie”, red. F.W. Bednarski OP, Warszawa 2004, s. 100-106.

(opublikowano:19 kwietnia 2016 r.)