2.3 Małżeństwo „jednostronne” – Chrystocentryczny sens wzajemnego poddania małżonków

Nie istnieje coś takiego, co potocznie określa się mianem «ślubu jednostronnego», czy «małżeństwa jednostronnego» w Kościele, zawieranego pomiędzy wierzącym i niewierzącym. Takie określenie to oksymoron. Małżeństwo z zasady jest relacją wzajemną. Nie można być mężem nie mając żony, ani żoną nie mając męża – te pojęcia z siebie wzajemnie wynikają. Jeśli strona niewierząca czy innowierca to osoba ochrzczona, to zgodnie z Instrukcją Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z 1989 roku: «dla człowieka ochrzczonego każde ważnie zawarte małżeństwo jest równocześnie małżeństwem sakramentalnym i żaden ochrzczony nie może zawrzeć ważnego małżeństwa, które nie byłoby równocześnie sakramentem»¹. A zatem sam fakt przyjęcia chrztu przez narzeczonych czyni małżeństwo znakiem sakramentalnym w ścisłym sensie.

Inaczej sprawa ma się w przypadku małżeństwa w którym jedna ze stron jest nieochrzczona. Kościół udzielając dyspensy od przeszkody do jego zawarcia², nie tylko daje na nie przyzwolenie, ale także je błogosławi i podlega ono także prawu kanonicznemu³. Ks. Grzegorz Strzelczyk zwraca uwagę, że zakwestionowanie sakramentalności takiego małżeństwa oznaczałoby dopuszczenie przez Kościół de facto sytuacji, «w których osoba ochrzczona żyje godziwie(!) w małżeństwie naturalnym (związku niesakramentalnym?)»⁴. Według ks. Zbigniewa Janczewskiego tak właśnie jest. W artykule Małżeństwo niesakramentalne chrześcijan⁵ rozpatruje on kwestię sakramentalności małżeństwa katolika z osobą nieochrzczoną. Argumentuje on, że papież może rozwiązać ważne i dopełnione małżeństwo osoby ochrzczonej (nie tylko katolika) z osobą nieochrzczoną⁶, jeśli nie zostało skonsumowane po przyjęciu chrztu przez obojga małżonków⁷ i spełnione są określone warunki⁸. Nie ma on takiego uprawnienia w przypadku dopełnionego małżeństwa sakramentalnego. A zatem małżeństwa osób ochrzczonych z nieochrzczonymi należy uznać za związki niesakramentalne, czyli małżeństwa naturalne⁹, które stają się małżeństwami sakramentalnymi dopiero po przyjęciu chrztu przez drugą osobę i niejako ponownemu dopełnieniu przez współżycie. Ale i w tym przypadku niedorzeczne jest mówienie o «małżeństwie jednostronnym», gdyż jest to po prostu małżeństwo naturalne, choć z błogosławieństwem Kościoła, który żywi nadzieję, iż druga strona przyjmie chrzest i małżeństwo stanie się sakramentem w sensie ścisłym.

Poza tym – jak mówi Leon XIII – «małżeństwo dlatego jest Sakramentem, że (…) jest obrazem mistycznego związku Chrystusa z Kościołem. Obraz ten tworzy się przez tę najściślejszą jedność, jaka powstaje w połączeniu mężczyzny i niewiasty»¹⁰. Sprzecznością byłoby zatem mówić w jakimś przypadku o «jednostronnym» sakramencie małżeństwa, skoro z zasady sakramentalność dotyczy odwzajemnionej relacji dwojga osób – kobiety i mężczyzny – i nie może zaistnieć bez ich wzajemnej, obustronnej zgody¹¹. Trudno sobie nawet wyobrazić w jaki sposób taki «jednostronny» sakrament miałby być obrazem relacji Chrystusa i Kościoła.

Choć w katolickiej doktrynie o sakramencie małżeństwa można doszukać się pewnych niejasności czy niespójności, do których odnosi się ks. Strzelczyk w swoim artykule, to jednak nie ulega wątpliwości, że mówienie o «jednostronnym ślubie» czy «jednostronnym małżeństwie» jest takim samym błędem, jak potoczne mówienie o «rozwodzie kościelnym», czy «unieważnieniu małżeństwa». Jest to o tyle istotne, że te błędne sformułowania utrwalają błędne rozumienie rzeczywistości małżeństwa u osób słabo uformowanych, co może mieć poważne konsekwencje dla ich życia duchowego.

Dla wielu katolików informacja o tym, że Kościół zabrania małżeństw mieszanych bywa zaskoczeniem. W powszechnej bowiem opinii nie ma żadnych przeszkód, by zawrzeć «jednostronne małżeństwo». Jest to spowodowane faktem, iż rzadko się spotyka jakikolwiek opór ze strony kapłanów, by taki związek pobłogosławić i naprawdę trudno jest znaleźć przypadki, w których narzeczonych się od tego pomysłu odwodzi. Jednak zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego i Instrukcją Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim, Kościół zasadniczo zakazuje małżeństw mieszanych i poleca właśnie, aby młodych ludzi od nich odwodzić¹². W praktyce niestety rzadko można spotkać się z taką postawą, choć zasada ta pozostaje niezmienna od wieków i ma swoje uzasadnienie. Co więcej, «do udzielenia zezwolenia musi istnieć racja proporcjonalna w stosunku do prawa zabraniającego»¹³. Samo szczere pragnienie narzeczonych i zapewnienie o wzajemnej miłości nie stanowi tutaj wystarczającego powodu. Instrukcja wymienia poszczególne racje, które mogą uzasadniać zezwolenie na małżeństwo mieszane. Dzieli je na: zwyczajne, obiektywne, tradycyjnie uwzględniane w nauce prawa kościelnego i dobro duchowe wiernych zasygnalizowane w Motu proprio De episcoporum muneribus Pawła VI. To ostatnie dotyczy sytuacji, w której odmowa takiego zezwolenia mogłaby prowadzić do większego niebezpieczeństwa duchowego dla strony katolickiej, jakim jest pozostawanie w związku związku cywilnym lub konkubinacie. Treść Instrukcji jest w pełni zgodna z wielowiekowym nauczaniem Kościoła¹⁴, potwierdzonym przez papieży. W encyklice poświęconej małżeństwu chrześcijańskiemu Casti connubi, Pius XI mówi o tym, że narażają swoje zbawienie wieczne ci, którzy «lekkomyślnie i bez słusznych przyczyn zawierają małżeństwa mieszane»¹⁵ i zaznacza, że udzielenie dyspensy od tych «ostrych przepisów»¹⁶, które takich małżeństw zakazują, rzadko nie kończy się duchową szkodą dla strony katolickiej.

Już sam pomysł wejścia w związek małżeński z niechrześcijaninem może nasuwać wątpliwości co do rozumienia właściwego sensu związku małżeńskiego oraz motywacji jego przyjęcia¹⁷. Bo o ile małżeństwo skierowane jest ze swej natury «na dobro małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa»¹⁸, to w rzeczywistości jego podstawowym celem jest – jak każdego innego powołania – świętość. Dlatego też Katechizm Kościoła Katolickiego mówi, że jest ono nastawione na «zbawienie innych»¹⁹, a przez służbę innym przyczynia się także do «zbawienia osobistego». O ile zatem dobrą i słuszną motywacją do zawarcia małżeństwa jest pragnienie zrodzenia i wychowania dzieci oraz służba w miłości współmałżonkowi, to główną motywacją dla chrześcijan powinno być pragnienie realizowania w ten sposób powołania do świętości. Zupełny brak tego rodzaju motywacji wskazuje na myślenie o małżeństwie tylko w kategoriach naturalnych, a nie nadprzyrodzonych. Jako, że sakramenty wymagają pewnej wewnętrznej dyspozycji oraz współpracy z łaską, nie jest możliwe realizowanie sakramentalnego wymiaru małżeństwa bez szczerego pragnienia małżonków, aby ich miłość odpowiadała miłości Chrystusa do Kościoła i była jej znakiem.

*

Z uwagi na to, że małżeństwo jest z zasady relacją wzajemną i urzeczywistnia je zgoda obu stron, nie istnieją tzw. «małżeństwa jednostronne». Ważne małżeństwo osób ochrzczonych jest zawsze sakramentem. Odrzucanie wymiaru sakramentalnego małżeństwa przez którąś ze stron sprawia, że w ogóle nie może ono między nimi zaistnieć. Natomiast małżeństwo osoby ochrzczonej z nieochrzczoną jest zawsze małżeństwem niesakramentalnym, czyli naturalnym. Wskazuje na to możliwość rozwiązania takiego ważnie zawartego i dopełnionego małżeństwa przez papieża. Sprzeczne w sobie jest też pojęcie jednostronnego sakramentu małżeństwa, skoro sakrament ten stanowi znak mistycznego związku Chrystusa i Kościoła, zakładającego wzajemność.

Zgodnie z punktem 1086 Kodeksu Prawa Kanonicznego, małżeństwo między osobą ochrzczoną i osobą nieochrzczoną jest nieważne. Od tej przeszkody można uzyskać dyspensę, lecz musi ona być uzasadniona racją proporcjonalną do prawa zakazującego. Pomimo takiej możliwości, Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim mówi, że Kościół jest względem takich małżeństw niechętny i zaleca, aby od nich odwodzić, gdyż małżeństwo powinno być doskonałą jednością, co nie jest możliwe w przypadku różnic w rzeczach najbardziej istotnych. Zgodnie z Katechizmem Kościoła Katolickiego małżeństwo powinno być nastawione na świętość i zbawienie innych, zaś rzadko związek z osobą nieochrzczoną realizuje się bez szkody dla wiary.